Paleontologija kao nauka o izumrlim živim organizmima bilježi pet velikih izumiranja od kojih je jedan bio u eri mezozoika, na kraju perioda trijasa i kojim je obilježen početak perioda jure, prije 201 milion godina. Tragovi tog izumiranja, kataklizme života, mogu se naći na istočnom dijelu trebinjskog područja u stijenama, okamenjenim plitkomorskim karbonatnim sedimentima iz tih davnih vremena.

Fosili iz Necvijeća

Trebinjsko područje je bogato fosilnim ostacima morskih životinja i ostrvskih biljaka koje su živjele tokom ere mezozoika (prije 252–66 miliona godina) kada je ovo područje bilo južnije nego danas i klima je bila mnogo toplija. Područje je tada uglavnom bilo plitko tropsko epikontinentalno more sa arhipelagom ostrva čija se veličina i broj uglavnom mijenjao sa promjenama razine mora.

Južno i jugoistočno od sela Necvijeće pronađeno je pet paleontloških lokaliteta sa brojnim fosilima, uglavnom školjkaša koji svjedoče o životu u plitkom moru, klimatskim i paleoekološkim uvjetima na ovim prostorima tokom epohe rane jure prije 201–174 miliona godina. Fosili su većinom u tamnijim sedimentima što pokazuje nizak nivo kiseonika u moru (hipoksija).  Pronađeno je više vrsta školjkaša, foraminifere i mali fragmenti biljaka ali u članku su opisane litiotidne školjke koje su ubjedljivo najbrojniji fosili na nalazištima.

Ovisno o nalazištu, školjke su negdje veoma čvrsto okamenjene, a negdje slabije pa se mogu lakše izvaditi iz sedimenata. Ovi lokaliteti daju mogućnost detaljnog naučnog istraživanja ekosistema u kontinuitetu od sedam miliona godina tokom epohe rane jure, stadija plinsbahija (Pliensbachian) prije 190–183 miliona godina.

Litiotidne školjke i njihov način života

Nakon široko rasprostranjenih kasnotrijaskih koralima izgrađenih podmorskih grebena i posljedica masovnog izumiranja sa kraja perioda trijasa i početka perioda jure, rane jurske grebenske nakupine su rijetke i izgrađene su prvenstveno od školjkaša.

Početkom epohe rane jure, tokom stadija plinsbahija na području današnjeg Trebinja dolazi do naglog širenja aberantnih pterioidnih školjkaša litiotida,  koje uključuju rodove: Litiotis problematika (Lithiotis problematica), kohlerites lopianus (Cochlearites loppianus) i litioperna skutata (Lithioperna scutata).

Izraz ''litiotidne školjke'' odnosi se na pet jedinstvenih školjkaša poznatih po svojim jako kalcifikovanim zaliscima (kapkama), multivinkularnim ligamentima i dominantnom prisustvu tokom stadija plinsbahija i donjeg toarcija u priobalnim tropskim ekosistemima. Sve školjke litiotida pojavile su se tokom epohe rane jure i sve su izumrle prije srednje jure.

U rejonu sela Necvijeće pronađene su školjke rodova litiotis, kohlerites i litioperna koje su izgrađivale karbonatne naslage podmorskih grebena na području današnjeg Trebinja tokom rane jure. Uglavnom su bile izduženog oblika i u bočnom presjeku vrlo tanke u omjeru na visinu u kojoj su mogle dosegnuti do 50 centimetara. Za života one su bile vertikalno usađene na plitka morska dna.

Ove školjke su bile sveprisutne u plitkim, priobalnim tropskim vodama i ograničene su na interval oporavka rane jure nakon trijas–jura izumiranja. Zapažanja na terenu i na tankim presecima ukazuju na snažnu zonalnost školjkaša litiotida u tadašnjim plitkim priobalnim morskim okruženjima.

Školjke litiotis problematika i kohlerites lopianus izgrađivale su nakupine u subplimnim facijama, a obje taksone pokazuju neskladne zaliske - jedan je pretvoren u postolje, drugi je operkularni (otvarajući) zalisak. Ove školjke su zauzimale  relativno praznu ekološku nišu izgradnje grebena tokom epohe rane jure, da bi ih njihovi prethodnici, skleraktinski korali, ponovo zamjenili u epohi srednje juri.

Litiotis i kohlerites, za razliku od mnogih ostriga, ne orijentišu svoje komisure (spojene zaliske) u jednom pravcu. Umjesto toga, ova dva roda koji stvaraju nagomilane kolonije razvijaju se iz centralnog buketa, vjerovatno maksimizirajući izloženost svjetlosti, a ne strujanju mora. Zbog svoje navike rasta, ekstenzivne kalcifikacije, oligotrofnog (slabo hranjivog) okruženja i pseudokolonijalnosti, ova dva roda su vjerovatno imala fotosimbionte (druge organizme u fotosimbiotskom odnosu).  

Školjke litioperna skutata su živele u ograničenom okruženju tadašnjih laguna sa mogućim fluktuirajućim salinitetom na karbonatnim naslagama iz rane jure. Litioperna skutata se nalazi širom lagunske subplimne facije i u nekim sredinama sa niskim sadržajem kiseonika.

''Dok jednom ne smrkne, drugom ne svane''

Ozbiljne promjene životne sredine i povezana neuobičajena hemija morske vode tokom dugotrajnog oporavka rane jure doveli su do kolapsa rasta koralnih grebena i brzog širenja školjki koje su izgrađivale podmorske grebene jer su se bolje prilagodile u fazi poremećenog životnog ekosistema.

Jedan od najupečatljivijih efekata masovnog izumiranja na kraju trijasa bio je potpuni gubitak ekosistema podmorskih grebena koji su bili veoma razvijeni do kraja tog perioda. Rana jura predstavlja sporu, ali stabilnu paleogeografsku promjenu usljed rekonfiguracije kontinenata sa početkom rascjepa i raspadanja tadašnjeg superkontinenta Pangeje kao posljedice snažnih i dugotrajnih vulkanskih magmatskih erupcija koje su se dešavale uglavnom na području današnje sjeverozapadne Afrike i istočne Sjeverne Amerike koje su tada bile spojene. Ove eruptivne magmatske provincije stvorile su ogromni geološki rascjep koji je bio začetak formiranja današnjeg Atlantskog okeana. Tragični rezultat erupcija je bilo masovno izumiranje živih organizama usljed promjene klime, sastava atmosfere i hemije mora.

Tragovi tih davnih kataklizmičnih vremena ostali su ponegdje zabilježeni u fosilonosnim stijenama na istočnom dijeli trebinjskog područja, po čemu je jedinstveno u Republici Srpskoj.

Miro ILIĆ