„Teretna željeznička stanica (Grac) je ispod mene. Dižem se na 300 metara i dajem znak izviđaču. Za nekoliko sekundi će odbaciti bombe. Sada! Prva bomba je tresnula među vagone, druga na splet pružnih skretnica – otvorio se veliki krater… Treća bomba je porušila dvospratno željezničko skladište, iza čega se naglo dižem u oštrom zaokretu iznad dimnih eksplozija bombi. Četvrta bomba je odletela preko krova skladišta, čiju eksploziju nisam video usled penjućeg zaokreta. Van sebe sam od oduševljenja. Uspelo mi je! Bombardovao sam Treći rajh! To vam je za Beograd!…“

(iz zapisa pilota Karla Murka)

Na 76. godišnjicu napada Hitlerove Njemačke na Kraljevinu Jugoslaviju (Aprilski rat) posvetili smo ovu priču jednom Trebinjcu, pilotu, i svim vazduhoplovcima koji su hrabro branili svoju otadžbinu – Kraljevinu Jugoslaviju.

Bez obzira na veliku nadmoć neprijatelja (8:1) i svjesni žrtve koja je u takvoj borbi neminovna, bili su odlučni da ispune svoju dužnost i suprotstave se njemačkoj vojnoj sili. I sam agresor bio je iznenađen i zadivljen hrabrošću jugoslovenskih pilota. O tome svjedoči i iskaz generala Aleksandra Lera, komandanta Vermahta na području okupirane Jugoslavije, koji je na sudskom procesu u Beogradu izjavio da su dejstva avijacije Kraljevine Jugoslavije nanijela značajne gubitke njemačkoj vojsci u ljudstvu i tehnici i usporile napredovanje njegovih trupa tokom aprilske invazije.

Mnogi od ovih heroja Aprilskog rata dali su svoj život, hrabro braneći otadžbinu, kojoj su položili zakletvu. Pilot, o kome je ovdje riječ, zvao se Đorđe – Đoko Putica. Iako se radilo o ličnosti koja je poslije Aprilskog rata bila u vrhu partizanskog pokreta, o njemu u istorijskim izvorima i uopšte ima malo podataka. Razlog tome pokušaćemo rasvijetliti i u ovom tekstu.

Poseban akcenat je ipak na periodu Aprilskog rata i učešću Đoka Putice u ovoj, danas pomalo zaboravljenoj, tragičnoj ali herojskoj epopeji. Uz sakupljenu građu objavljujemo i javnosti do sada nepoznate njegove lične fotografije i dokumente.

Školovanje i susret sa Brozom

Đorđe Putica rođen je u Volujcu kod Trebinja, od oca Ilije i majke Ane, 16 (29.) aprila 1911. godine. Potiče iz ustaničke porodice, njegov djed Nikola bio je istaknut u ustanku 1875 -1878 godine. Đorđe se školovao u Trebinju i Sarajevu, gdje je završio gimnaziju. Prvog oktobra 1929. godine upisuje kao pitomac Nižu školu Vojne akademije Vojske Kraljevine Jugoslavije. Prvog aprila 1930. godine dobija čin kaplara, 01. oktobra 1930. čin podnarednika, 01. oktobra 1931. čin narednika. Ovu školu završava 01. oktobra 1932. godine, kada je unaprijeđen u čin potporučnika VKJ.  21. oktobra 1932. raspoređen je u Prvi planinski pješadijski puk (Prva četa 3. planinskog bataljona) u Škofjoj Loki (Slovenija).

Iz planinskih jedinica (pješadija) prelazi u Vazduhoplovstvo, gdje od 30. oktobra 1934. godine do 04. oktobra 1935. godine pohađa Vazduhovno-izviđačku školu komande Vazduhoplovnih stručnih škola u Novom Sadu. Zvanje diplomiranog izviđača dobija 01. 10. 1935. godine. Od 04. novembra 1935. godine do 06. marta 1937. godine nalazi se u 4. vazduhoplovnom puku u Zagrebu, na dužnosti izviđača. Prvog oktobra 1936. godine dobija čin poručnika. Od 06. marta 1937. godine pohađa Pilotsku školu Prvog vazduhoplovnog puka u Novom Sadu, koju završava 11. novembra 1937. godine. Zvanje diplomiranog pilota dobija naredbom Komandanta vazduhoplovstva vojske br. 118. od 09. aprila 1937. godine. Od 15. novembra 1937. godine, u zvanju pilota, nalazi se u 4. vazduhoplovnom puku u Zagrebu. Prvog oktobra 1940. godine unaprijeđen je u čin kapetana II klase, i u tom činu ostaje do početka rata. Kroz sve školovanje imao je visoke ocjene i karakteristike.

U proljeće 1940. godine, visoki funkcioner Komunističke partije Mitar Bakić, po instrukcijama vojnog komiteta KPJ, formira prvu oficirsku partijsku ćeliju u Zagrebu, koju su činili vazduhoplovni kapetani: Nikola Vidačić (brat Milorada Vidačića, komandanta Trebinjskog korpusa JVuO), Blažo Kovačević, Božo Lazarević i Đorđe – Đoko Putica. U oktobru 1940. godine u stanu kapetana Kovačevića održano je savjetovanje prve oficirske partijske ćelije. Savjetovanjem je predsjedavao Josip Broz – Tito. Mladi avijatičari još su dugo poslije sastanka bili pod dojmom sa toga savjetovanja. Kapetan Đoko Putica je tada rekao: „Siguran sam da je ovaj drug, sa ovolikom snagom i vjerom u svoje riječi, jedan od glavnih rukovodilaca Partije. Kada on bude stvorio Vazduhoplovstvo o kojem je govorio, a stvoriće ga, siguran sam, volio bih biti njegov oficir.“ U tom periodu, vjerovatno je i postao član KPJ.

Aprilski rat

Na osnovu stanja u vojsci, zemlji i svijetu, bilo je jasno da će doći do rata i na prostoru Kraljevine Jugoslavije. Vojska je preduzimala sve aktivnosti na odbrani zemlje. Nekoliko godina pred početak rata Kraljevina Jugoslavija modernizuje svoje vazduhoplovstvo – kupovinom modernih aviona, ali i licenci za njihovu proizvodnju u šest domaćih fabrika. Naše fabrike proizvode savremene bombardere i lovce engleske, njemačke i italijanske licence – Bristol Blenhajm, Meseršmit, Savoja Marketi…

Bombarder Bristol Blenhajm i oznaka VVKJ (rondela sa kosovskim krstom)

Avion Bristol Blenhajm bombarder je koji je korišten za dnevno i noćno bombardovanje. Postizao je maksimalnu brzinu 450 km/čas. Posadu su činili: pilot, izviđač i radiotelegrafista – strijelac. Na nekim avionima bio je ugrađen i goniometar. Bio je naoružan sa dva mitraljeza marke „Efen“ kalibra 9 mm – jednim u lijevom krilu, dok je drugi bio smješten u tureli pozadi u trupu. Mogao je nositi 400 kg bombi u trupu (4 bombe po 100 kg.) i deset bombi od 12 kg. ispod trupa, bliže repu, za „žive ciljeve“. Imao je u trupu montiranu automatsku fotokameru za vertikalna snimanja.

Na početku rata, u činu kapetana II klase, Đorđe Putica se kao pilot bombardera Bristol Blenhajm nalazio u 217. eskadrili, 69. vazduhoplovne grupe, 8. bombarderskog puka, Druge vazduhoplovne mješovite brigade (2. VMB) Vazduhoplovstva Vojske Kraljevine Jugoslavije (VVKJ). Ova brigada je aktivirana 10. 01. 1931. godine na aerodromu Zagreb.

Od 01. 09. 1939. godine u njenom sastavu su se nalazili: Drugi, Četvrti, Sedmi i Osmi vazduhoplovni puk, a od Aprilskog rata činili su je: Četvrti lovački vazduhoplovni puk, Osmi bombarderski puk i 704. eskadrila za vezu. Četvrti lovački puk bio je naoružan sa 18 lovačkih aviona Hoker Hariken Mk. 1 i osam aviona domaće proizvodnje IK-2. Osmi bombarderski puk bio je naoružan sa 22 (24) bombardera Bristol Blenhajm, po jednim dvomotorcem Kaprioni Ka-310 i Ka-310 bis, jednim avionom Fizir Fp-2, kao i dva Bikera 131 koji su korišteni za vezu. Osmi bombarderski puk važio je za jednu od najmodernijih i najbolje opremljenih bombarderskih jedinica VVKJ. Brigada je u mirnodopskim uslovima bila stacionirana u Zagrebu (aerodrom Borongaj).

Bristol Blenhajm – bombarder kojim je pilotirao Đoko Putica

Pripremajući se za rat, brigada je izmještena iz Zagreba na ratna letelišta u okolini Banja Luke. Jedinica je prešla 13. marta 1941. godine iz Zagreba na pomoćno letilište „Topola“. Tako se štab brigade sa 704. eskadrilom za vezu nalazio u mjestu Nova Topola, 8. bombarderski puk (68. i 69. vazduhoplovna grupa) je bio stacioniran u mjestu Rovine, dok se 4. lovački puk (33. i 34. vazduhoplovna grupa) nalazio u mjestu Bosanski Aleksandrovac. Sva ova mjesta udaljena su jedno od drugog od 3 do 5 kilometara.

Prema „Ratnom planu R-41“ zadatak brigade bio je: prvo, da Osmim bombarderskim pukom napadne njemačke aerodrome, koncetracije trupa, željezničke i drumske komunikacije na jugu Austrije i zapadne Mađarske; da sa Četvrtim lovačkim pukom spriječava dejstvo neprijateljske avijacije iznad dijela teritorije Kraljevine Jugoslavije, na prostoru Slovenije, Hrvatske i Bosne, kao i da pruža lovačku zaštitu bombarderima 8. BP.

Letačko osoblje 69. Vazduhoplovne grupe (217. i 218. eskadrila) 8. Bombarderskog puka: Đoko Putica sa saborcima (u donjem redu, drugi sa desna)

Od 25. marta uvedena su i stalna dežurstva pilota kod aviona spremnih za dejstvo. Ljudstvo brigade bilo je mješovitog nacionalnog sastava (piloti i tehničko osoblje). Druga Vazduhoplovna mješovita brigada bila je direktno povezana sa Komandom Vazduhoplovstva u Beogradu preko 2. centra veze u Zagrebu. Taj centar veze u narednim danima biće koban po sastav 8. BP.

Trećeg aprila 1941. godine, jedan od oficira brigade, kapetan I klase Vladimir Kren (na priloženim dokumentima vide se njegovi potpisi) bježi avionom Potez XXV sa aerodroma Borongaj kod Zagreba Nijemcima u Grac, tada u Njemačkoj. Sa sobom je ponio podatke o ratnom rasporedu jedinica VVKJ, aerodroma, spiskova mobilizacijskih mjesta, komandi, jedinica i ustanova na prostoru Dravske i Hrvatske banovine, kao i šifru za radio vezu Vazduhoplovstva. Uputio je pisma pilotima – Hrvatima da dezertiraju. Osnivanjem NDH postavljen je za „zapovjednika Zrakoplovstva NDH“. Poslije rata izručen je Jugoslaviji, gdje je osuđen i ubijen u Zagrebu 1948. godine.

Bombe na Treći rajh

Za početak rata u nedjelju, 06. aprila 1941. godine, sastav 8. BP saznao je preko mehaničara puka, koji je slušao radio stanicu u jednom od trenažnih aviona. Komanda Vazduhoplovstva nije mogla uspostaviti vezu sa 2. VMB zbog sabotaže u 2. centru veze u Zagrebu.

Tek u popodnevnim satima 06. aprila po naređenju komandanta 2. VMB pukovnika Jakova Đorđevića, komandant 8. BP pukovnik Stanko Diklić izdaje naređenje: „Sa dva bombarderska aviona 8. BP izvršiti ofanzivno izviđanje teritorije Austrije, uz pratnju dva lovačka aviona Hariken iz 4. LP. Bombarderski avioni imaju biti po jedan iz 68. i 69. vazduhoplovne grupe. Za lovačku pratnju iz 4. LP imaju biti određena dva lovačka aviona Hariken, po izboru komandanta 4. LP ppuk. Radosava Đorđevića.“

Posade su odmah određene. Iz 68. VG poletjela je jedna posada iz 216. E u sastavu: pilot Karlo Murko, izviđač por. Ivan Pandža i radio telegrafista – strijelac nar. Radenko Malešević. Iz 69. VG poletjela je druga posada iz 217. E u sastavu: pilot kapetan II klase Đorđe Putica, izviđač poručnik Ivan Salević i nepoznati strijelac. Bombarderi su dobili lovačku pratnju dva Hoker Harikena iz 216. i 217. E/34 VG/ 4LP. To je bio i jedini primjer sadejstva bombarderske i lovačke avijacije u toku čitavog Aprilskog rata.

Nakon udara jugoslovenskih bombardera: Željezničko skladište u Gracu, 6. aprila 1941.

Zadatak je bio da bombarduju željezničko postrojenje u Gracu. Prvo je krenula posada Murko/Pandža/Malešević, u 14.40 sati. Neposredno poslije polijetanja prvog aviona poletjela je posada Putica/Salević/nepoznati strijelac. Iako je po naređenju visina leta bila 2.500 metara, posade su letjele na nižoj visini (700 m.) Pilot Murko izjavio je da im je manevar niskog leta spasio glave. Obje posade bombardera uspjele su bombardovati željezničku stanicu i čvorište Grac, fabriku vagona, željeznička skladišta i kasarne u blizini. Svaki avion imao je po 4 bombe od 100 kg i 10 bomba od 12 kg. Po izvršenom zadatku (bombardovanju), posade su se uputile nazad u bazu. U povratku, jugoslovenski kraljevski avioni preletjeli su njemačku vazduhoplovnu bazu Talerhof (Thalerhof), odakle su za njima poletjeli lovci, koji su čak oštetili jednog od napadača. Ipak njemački lovci nisu uspjeli da uhvate jugoslovenske avione.

Murko je kasnije zabilježio: „…u povratku, iznad Maribora… Prelećem preko puteva, sa kojih mi mašu civili u znak pozdrava. Kakva ironija! Jugoslovensku kokardu na krilima pomešali su sa njemačkim krstom…“ Avioni su u povratku dejstvovali mitraljezima po njemačkim vojnim kolonama. Oba aviona – bombardera Bristol Blenhajm, sa svojim pratiocima lovcima Hoker Hariken vratila su se u svoju bazu. Bombardovanje Graca bilo je jedno od prvih bombardovanja teritorije Hitlerovog Trećeg rajha. Uzbuna je proglašena i u Budimpešti, od 18:01 do 18:40 sati. Bila je to prva uzbuna za glavni grad Mađarske, i od te su se brojale sve uzbune do 1945. godine. Odbrana i stanovništvo Graca i Budimpešte neočekivano i nespremno je reagovalo na prve uzbune, jer se ovakva akcija jugoslovenskog kraljevskog vazduhoplovstva nije ni najmanje očekivala.

Detalj ruševina: Grac, 6. aprila 1941.

Već u toku večeri 06. aprila dobijena su nova naređenja za dejstvo po neprijatelju, a u skladu sa Ratnim planom R-41. Ciljevi su bili u južnoj Austriji i pograničnoj zoni sa Kraljevinom Jugoslavijom. Kasnije su ciljevi promijenjeni na dejstvo prema aerodromima u Mađarskoj, sa kojih je njemačko ratno vazduhoplovstvo (Luftwaffe) vršilo operacije prema prestonom Beogradu. Na operacije 8. BP direktno je uticao centar veze u Zagrebu, kašnjenjem i selektivnim (ne)prosleđivanjem naređenja Komande Vazduhoplovstva iz Beograda.

Za 07. april naređeno je bombardovanje ciljeva u prigraničnoj zoni Austrije, sa ciljem ometanja pokreta i komunikacije njemačkih trupa prema Kraljevini Jugoslaviji. Određeni su ciljevi: Feldbah, Filah, Firstenfeld, Pinkafeld, Glajhenberg i Vildon. U izvršenju ovog borbenog zadatka krenule su i 68. i 69. vazduhoplovna grupa 8. Bombarderskog puka. Određeno je da bombarderi na zadatak krenu bez lovačke pratnje. Prema izjavi izviđača poručnika Ivana Miklaveca poletjeli su svi avioni 8. bombarderskog puka (23- 24 aviona). Na zadatak su krenuli u ponedjeljak, 07. aprila u 04.00. Vrijeme je bilo oblačno i kišovito, što je otežavalo izvršenje zadatka. Sve posade su poletjele i većinom su bombardovale zadate ciljeve ili objekte u njihovoj neposrednoj blizini. Tada su bombardovana i neka mjesta na granici Austrije (Njemačke) i Mađarske. Po svjedočenju poručnika Miklaveca, neki od bombardera VVKJ su letjeli tako daleko da su vidjeli aerodrom Aspern kod Beča. Kao potvrda ove priče su i izjave poznanika i saboraca kapetana Putice iz kasnijeg perioda, o njegovom svjedočenju vezanom za pomenute događaje, kao i da su tada letjeli blizu Beča. Neke od posada nisu uspjele zbog lošeg vremena da izvrše zadatke i izbacile su bombe na močvarno tlo u Lonjskom polju.

Prilikom akcija na ciljeve u Austriji, sa kojih je dejstvovalo njemačko vazduhoplovstvo po Beogradu, posade bombardera VVKJ koristile su se i lukavstvom da bi izbjegle njemačku PVO i lovačku avijaciju. Tako su koristili vrijeme kada su se vraćale u baze njemačke eskadrile i nedugo zatim kretale u bombardovanje zadatih ciljeva, smatrajući da PVO neće dejstvovati misleći da se radi o njemačkim avionima.

Vatreni doček u Mađarskoj

Sledeće naređenje za zadatak bilo je bombardovanje ciljeva u Mađarskoj, koje je izdato 06. aprila 1941. godine u 21.00. Sabotažom 2. centra veze u Zagrebu, ovo naređenje dostavljeno je 8. BP tek sutradan 07. aprila oko 10.00 sati. Zbog kašnjenja u prosljeđivanju naredbe, piloti 8. BP odmah kreću na novi zadatak – bombardovanje aerodroma na teritoriji Mađarske, na lokacijama Segedin i Pečuj, odakle je njemačko ratno vazduhoplovstvo napadalo ciljeve u Kraljevini Jugoslaviji.

Iako je u naređenju od strane Komande vazduhoplovstva iz Beograda naređeno da bombarderi imaju lovačku pratnju, zbog nesporazuma o vremenu polaska na cilj, pratnja lovaca je izostala. Ipak, kao i u ranijim akcijama, odlučnosti, požrtvovanosti i hrabrosti kod letača 8. BP (svih nacionalnosti) nije nedostajalo. Svi su bili odlučni da se suprotstave agresoru. To se najbolje vidi iz primjera dva komandanta 68. i 69. Vazduhoplovne grupe, majora Jonovića i Tešića, jer su obojica bili odlučni da predvode svoje grupe na zadatak. Nije uspjelo nagovaranje da bar jedan ostane na letelištu. Na tom zadatku obojica će poginuti.

Većina posada 68. i 69. VG izvršila je bombardovanje zadatih ciljeva. Tog dana 8. BP izvršio je 31 ratni let, uz nepoznat broj časova naleta, uz gubitak od 8 bombardera Bristol Blenhajm. Poginula su 22 avijatičara, od kojih je jedan bio iz 4. LP. Trojica su zarobljena na austrijskoj (njemačkoj) teritoriji, zbog prinudnog slijetanja.

Treba imati u vidu da su zbog sabotaža Nijemci imali unaprijed sve podatke o namjerama i akcijama VVKJ. Nedostatak pratnje lovaca i dobro obaviještena njemačka PVO i lovačka avijacija uzrok su velikih gubitaka u Mađarskoj.

Avioni – bombarderi koji su uspjeli izbjeći njemačke lovce i PVO vratili su se u svoju bazu u Rovinama. Neposredno po slijetanju posljednjeg učesnika iz tragičnog napada na ciljeve u Mađarskoj, letelište 8. BP bilo je napadnuto od njemačkih lovaca. U napadu je učestvovalo 27 njemačkih lovaca. Oštećen je jedan bombarder Bristol Blenhajm, jedan avion Brege XIX, a jedan vojnik je teže ranjen. Intervenisali su lovački avioni 4. LP VVKJ i uspješno zaštitili bombardere 8. BP, tako da su Nijemci otišli neobavljenog „posla“. Napad na ciljeve u Mađarskoj bila je i jedna od posljednjih akcija 8. BP.

Prema komunističkoj istorijskoj literaturi, nastaloj poslije Drugog svjetskog rata, ostalo je zabilježeno da je u jednoj od pomenutih akcija VVKJ prema ciljevima u Austriji i Mađarskoj, pilot kapetan Đorđe Putica bio ranjen u avionu u borbi protiv Nijemaca, i da je njegov avion bio oboren. Njegovi savremenici i saradnici (partizani) svjedočili su da im je i on lično pričao o tim događajima.

Sabotaže i izdaja

Od početka do kraja Aprilskog rata, sve akcije 8. BP pratile su sabotaže manjeg ili većeg obima. One su sprovođene uglavnom od tehničkog osoblja na aerodromima, ali i od pojedinih pilota. Svi oni bili su, najvećim dijelom, hrvatske nacionalnosti, proustaški orjentisani.

Tako npr. na bombardere Bristol Blenhajm nikada nisu postavljene radio stanice, koje su se već dugo vremena nalazile u obližnjem skladištu. Tokom akcija avioni nisu imali radio vezu, što je osnova za uspješno izvršenje zadatka. Vršene su sabotaže na avionskim instrumentima i naoružanju aviona. Što je ovaj kratkotrajni rat više odmicao, sabotaže su se povećavale, kao i dezerterstvo. Prema svjedočenju kapetana VVKJ Milanovića napad na letelište 8. BP navođen je, kako se kasnije saznalo, goniometrom iz katoličkog trapističkog samostana u mjestu gdje je puk bio smješten.

Osim proustaški nastrojenih lica u redovima VVKJ, još jedan nepouzdan faktor bili su komunistički orjentisani pripadnici VVKJ, koji su i u ovim ratnim uslovima slijedili i izvršavali određene direktive Komunističke partije. U to vrijeme na snazi je sporazum Molotov – Ribentrop o nenapadanju (i saradnji) SSSR i Njemačke. To je period kada se KPJ još nije definitivno odredila prema postupcima Njemačke i ciljevima ustaškog pokreta.

Prestanak aktivnosti 8. Bombarderskog puka

Iako je i sljedećih dana bilo planirano dejstvo po određenim ciljevima na prostoru Srbije i Hrvatske, do njihove realizacije nije došlo. Već od 10. aprila većina jedinica koje su bile popunjene rezervnim kadrom sa prostora Hrvatske masovno je dezertirao. Takvo stanje je bilo i u Drugoj vazduhoplovnoj mješovitoj brigadi VVKJ. Većina Hrvata već je napustila jedinicu, mada je bilo časnih izuzetaka koji su ostali sve do kapitulacije, i koji su se korektno ponijeli i tokom izvršavanja vazdušnih akcija bombardovanja. Neki od njih su se nakon kapitulacije javili svojim starješinama i predali službeno oružje. Većina je nakon Aprilskog rata stupila u redove novoformiranog „Zrakoplovstva NDH“ i borila se i na Istočnom frontu.

Osim njih jedan dio oficira koji su bili komunistički orjentisani i članovi KPJ isto tako su na kraju rata napustili jedinice, vjerovatno po direktivama KPJ, a sa ciljem stvaranja nove vojne formacije, koja bi bila komunistički orjentisana. Vjerovatno su se iz tih razloga kapetani Matija Petrović i Đorđe Putica – inače obojica komunisti, vratili u Zagreb. Petrović, po nacionalnosti Hrvat, jedno vrijeme proveo je u „Zrakoplovstvu NDH“, gdje je „radio za partizane“. Kasnije je avionom prebjegao partizanima.

Početkom ljeta 1941. godine jedna grupa komunističkih ilegalaca iz Trebinja dobija zadatak da pronađe i dovede kapetana Đoka Puticu, koji bi im dobro došao da kao vojni stručnjak pomogne u organizovanju njihovih novoformiranih jedinica – partizana. On je pristao na ovaj zadatak jer je još pred rat postao član KPJ. Nakon tog susreta, svi se vraćaju u Hercegovinu.

Dio vojnika koji je ostao na letelištima, zapalio je sve ispravne avione i povukao se prema Sarajevu, prolazeći kroz proustaška hrvatska i muslimanska mjesta u kojima su česti bili sukobi i provokacije. Od preostalog ljudstva 8. BP i 4. LP organizovane su dvije grupe. Zatvorili su putne pravce iz Mostara i Kiseljaka, jer je kroz Sarajevo trebalo da prođu kralj i Vlada. Drugih vojnih jedinica da izvrše ovaj zadatak nije bilo oko Sarajeva. Nedugo pošto su kralj i Vlada prošli kroz Sarajevo, u grad su ušle njemačke jedinice. Većina preostalih vojnika vazduhoplovaca odvedena je u zarobljeničke vojne logore.

Povratak u Hercegovinu

Poslije povratka u svoj rodni kraj, u Hercegovini učestvuje u podizanju ustanka; prvi je komandir partizanske čete „Šuma“. Početkom oktobra 1941. godine formiran je „Štab Hercegovačkog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda“. Za njegovog komandanta imenovan je vazduhoplovni kapetan Đorđe Putica. Od 04. januara 1942. godine Putica je zamjenik komandanta Operativnog štaba za Hercegovinu, a već od 04. februara 1942. i komandant Operativnog štaba za Hercegovinu.

Vraćajući se u štab u Lastvu, poslije održane konferencije u selu Domaševo na Ljubomiru, nailazi na zasjedu kod sela Ždrijelovića, Ljubomir, koja ga ubija, 21. februara 1942. godine. Tako je pisano u vremenu poslije Drugog svjetskog rata…

Postoji, međutim, dosta nedorečenosti i saznanja vezanih za „ličnosti“ koje su se nalazile u pomenutom Operativnom štabu. Iako se nalazio na visokoj poziciji u partizanskom Operativnom štabu za Hercegovinu, Putica nije bio pobornik ishitrenih i prijekih odluka. Njegovo okruženje, u kom su se posebno isticali Sava Kovačević i Petar Drapšin, mislilo je i postupalo potpuno drugačije. Tako je zbog suprotstavljenih stavova i samovoljnih postupaka, dolazilo do nesuglasica i nepovjerenja, prvenstveno između Save Kovačevića i Đoka Putice.

Takav slučaj zabilježen je na jednom skupu na Trebinjskim brdima, gdje je u svom obraćanju mještanima kapetan Putica skrenuo pažnju da se dobro vodi računa da ne dođe do međusobnih sukoba na ideološkom osnovu. Takav stav isprovocirao je Savu, koji je potom izazvao oštru raspravu. Petru Drapšinu i Savi Kovačeviću on je smetao i zbog svog autoriteta, jer je bio aktivni oficir koji je učestvovao u borbama sa Nijemcima, a lično je poznavao Josipa Broza i vrh KPJ.

Nakon smrti Đoka Putice (desno), Operativni štab preuzimaju Petar Drapšin i Miro Popara (autentičan dokument)

Ipak, kod nižeg rukovodstva partizanskog pokreta vladalo je subjektivno mišljenje da se u oficire i podoficire sada već bivše Jugoslovenske vojske ne može imati povjerenja, i da se sa njima treba obračunati. Zbog ubistava koje je su počinili komunisti u Hercegovini, Vrhovni štab izdaje naredbu od 04. februara 1942. godine, kojom se rasformira zajednički hercegovačko – crnogorski Operativni štab i formira novi isključivo od Hercegovaca. Tom naredbom smijenjen je Sava Kovačević sa mjesta komandanta Operativnog štaba. Umjesto njega za novog komandanta Vrhovni štab imenuje kapetana Đorđa Puticu. Smijenjen je i Petar „Ilić“ Drapšin, a postavljen Miro Popara. Sava Kovačević nije bio spreman da izvrši ovu naredbu, koju krije cijeli mjesec dana…

Kontroverze pogibije

Nakon odluke da ode na Ljubomir, kapetanu Putici je poslije jednog provokativnog razgovora sa Savom Kovačevićem i Petrom Drapšinom navodno ponuđena pratnja, što je on odbio. Ipak, odlazak na Ljubomir ne može se smatrati samo njegovom inicijativom.

Na Ljubomir odlazi 19. januara, sa namjerom da bi još jednom pokušao da nađe zajedničku platformu i spriječi oružanu konfrontaciju između nacionalno i komunistički orjentisanih mještana. Tamo je 23. februara trebalo da govori na velikom narodnom zboru.

U selu Vrpolju ponuđena mu je opet pratnja od strane lokalnih komunista, što ponovo odbija, uzevši samo jednog mladića koji bi mu bio vodič. Uputio se u Domaševo, gdje je od lokalnog partizanskog rukovodstva zatražio da organizuje zajedničku konferenciju naroda Domaševa i Ždrijelovića. Iako svi pozvani nisu došli, Putica je na tom skupu apelovao na prisutne Domaševce da budu elastični u traženju zajedničkog jezika sa svojim komšijama iz susjednog sela Ždrijelovića, kako bi se izbjeglo nepotrebno prolijevanje bratske krvi.

Sutradan, 21. februara 1942. godine, sa dvojicom lokalnih partizanskih rukovodilaca odlazi u pravcu Radačkog brijega, gdje je trebalo da se sastane sa Vladom Tomanovićem i grupom bilećkih partizana. Kod sela Ždrijelovići nailaze na „zasjedu“.

Postoji više tumačenja ovog događaja – u kojem je ubijen kapetan Putica. Jedno je da su ga ubili kamenicama mještani iz dvije porodice. Drugo je da je ubijen od strane pratioca, koji je bio ranije pripremljen od strane Save Kovačevića i drugih, a da sve liči na nesretan slučaj… Bilo kako bilo, njegova pogibija najviše je odgovarala smijenjenom Savi Kovačeviću, čak višestruko. Oslobodio se nezgodne konkurencije, pripremio je novi sastav rukovodilaca Operativnog štaba, koje bi on kontrolisao, te iscenirao povod da započne obračun sa potencijalnim neistomišljenicima. Sa viješću o smrti Đoka Putice na Ljubomiru – otpočeo je krvavi obračun sa Ljubomircima na Radačkom brijegu…

Kao posljedicu ovaj krvavi događaj imao je započinjanje bratoubilačkih sukoba, ali i skori nestanak partizanskog pokreta na ovom prostoru Hercegovine. Tijelo kapetana Đorđa Putice bilo je sahranjeno kod crkve na Ljubomiru, a 03. oktobra 1958. preneseno je i sahranjeno u zajedničku grobnicu u gradskom parku u Trebinju.

Tek 04. marta sazvan je sastanak na kome je došlo do imenovanja novog rukovodstva (privremenog), na kome su umjesto Đorđa Đoka Putice imenovani Petar Drapšin „Ilić“ i Miro Popara. Smijenjeni komandant Operativnog štaba Sava Kovačević i dalje je vodio glavnu riječ…

Autor: Milan Putica za Radio Trebinje

KORIŠTENA LITERATURA:

„Ratni dnevnik VVKJ“,  Aleksandar M. Ognjenović, Beograd, 2016.

„Vazduhoplovstvo u Aprilskom ratu“, Zlatomir Grujić, Beograd, 2016.

„Orlovi sa Vrbasa“, Danko Borojević, Dragi Ivić, Ruma 2014.

„Bristol Blenheim – The Yugoslav story 1937-58.“, Aleksandar M. Ognjenović, Beograd, 2014.

„Krvavo kolo hercegovačko“, Savo Skoko, Beograd 2000.

„Trebinjska stoljeća“, Mirko Radojičić, Trebinje – Nevesinje, 1969.

„Trebinjci pali u borbi za slobodu“, Trebinje 1974.

Kleine zeitung – Bomben über Graz: Bilder aus dem Landesarchiv

Lični arhiv autora