„Kada je nakon prvog plotuna jedan od streljanih, dok mu je krv šikljala iz grudi, uzviknuo ‘Živjela Rusija!’ – prišao mu je Sava Kovačević s pištoljem u ruci i, uz ružnu psovku, ispalio mu nekoliko hitaca u glavu. Dragica Pravica je, na zaprepašćenje prisutnih, provjerila da li je smrtna kazna valjano izvršena, pucajući iz pištolja u mrtve ljude. Najtužnije i najružnije bilo je kolo koje se uhvatilo oko pobijenih ljudi, ni krivih ni dužnih…“

O tragičnom 27. februaru 1942. godine, koji pamti Radački Brijeg na Ljubomiru, dugo se i uporno ćutalo. Nedužne žrtve zadesio je udes mnogih koje su ostavljene u dubokoj anonimnosti „pogrešne strane istorije“ – usljed složenih, a promjenljivih političkih i ratnih okolnosti, a zahvaljujući praksi: da ih po pravilu tumače samo pobjednici. Tim prije ako je vinovnike tih zločina posljeratna partijska mitologija ovjenčala oreolima narodnih heroja, kao što je i bio slučaj sa ljubomirskim.

U odmazdi za ranije ubistvo komandanta Operativnog štaba NOP odreda za Hercegovinu - Đorđa Đoka Putice, u februaru 1942. godine partizani pod komandom Save Kovačevića i Petra Drapšina na Ljubomiru su ubili 21 mještanina, a kasnije, u nastavku obračuna sa ljubomirskom „četničkom bandom“ još šest seljana.

Povod za našu priču su tek otkrivene i do sada nepublikovane fotografije sa sahrane žrtava ljubomirskog masakra, do kojih je došla naša redakcija. Dostojan oproštaj od žrtava organizovala je nova politička i vojna vlast nekoliko mjeseci kasnije, po protjerivanju i posljednje partizanske jedinice sa juga Hercegovine. Tada podignuto skromno spomen-obilježje na Radačkom Brijegu pobjednici rata porušili su 1945. godine.

Za priču o Radačkom Brijegu poslužićemo se istraživanjima istoričara Sava Skoka koji je u svojoj studiji „Krvavo kolo hercegovačko“ (SPKD „Prosvjeta“ RS Pale i „Planeta“ Beograd, 2000.) dao najsadržajniji prikaz ovog tragičnog događaja. (Svi navodi u tekstu su iz Skokove studije.)

Za Skoka nema dileme: da je odmazda za „prvu partizansku žrtvu palu od četničke ruke“ (iako su partizani već do tada ubili 35 četnika i njihovih saradnika) bila stravičan zločin „nad nedužnim mještanima“, da na Radačkom Brijegu nisu pobijeni nikakvi „banditi, već u ogromnoj većini mirni i vredni ljubomirski seljaci“, te da je prolivena krv samo podstakla nove talase bratoubilačke mržnje i nasilja.

Odmazda po naprijed smišljenom scenariju?

Opskurne okolnosti u vezi sa pogibijom tek izabranog komandanta Operativnog štaba NOP odreda za Hercegovinu Đoka Putice na Ljubomiru daju povoda sumnji – da je i ovdje dobrano po srijedi smrt u režiji, u kojem konce radnje povlače surevnjivost, nepovjerenje i suprotstavljeni stavovi među čelnim kadrom štaba.

Tim prije što ga je pogibija zatekla u misiji da sa lokalnim četnički orjentisanim mještanima na Ljubomiru „nađe zajedničku platformu i spreči oružanu konfrontaciju između ljubomirskih četnika i partizana“, što radikalniji elementi i na partizanskoj, strani koju je predstavljao, nisu prihvatali sa posebnim oduševljenjem.

Na slici: Božidar Danilović, sveštenik Trebinjske brigade JVuO (prvi s desna među sveštenstvom), Vlado Milojević, komandant Trebinjske brigade JVuO (prvi iza njega), Radovan Pejanović, komandant Trebinjskog sreza (desno od Milojevića, u prvom redu sa svjetlijom uniformom), Petar Bubreško, visoki oficir u komandi Trebinjskog četničkog korpusa, kasnije komandant Trebinjskog sreza (u drugom redu, sa sunčanim naočarima)

Za Skoka je vrlo indikativna činjenica to što smijenjeni Sava Kovačević i Petar Drapšin nisu predali dužnost Putici i Miru Popari odmah pošto je naređenje o postavljenju novog komandnog kadra Operativnog štaba stiglo u Lastvu, 12. februara, te što sedam dana kasnije novog komandanta bez pratnje šalju da „sam samcijat“ ide u opasnu misiju političke agitacije na Ljubomir, među četnike Save Kovača.

I sama pogibija više je nalik na nesrećan slučaj, negoli na mučko ubistvo. Nakon što je kod Ždrijelovića nekom srećom uspio da izmakne četničkoj zasjedi, Đoko Putica je stradao „obasut kišom kamenica od grupe seljaka skrivenih iza kamene ograde u Roševoj gomili“, od kojih je jedna bila kobna, pogodivši ga u sljepočnicu.

Za Skoka nema sumnje da su smijenjeni čelnici Operativnog štaba Sava Kovačević i Petar Drapšin pogibiju Đoka Putice iskoristili „kao povod za krvavi obračun sa nedužnim Ljubomircima“, pri čemu se „ne sme isključiti pretpostavka da je Đoko Putica smišljeno upućen među ljubomirske četnike da bi tamo bio ubijen.“

Metak i kolac za „petu kolonu“

Akcija blokade i „čišćenja“ ljubomirskog kraja, kojom su komandovali Kovačević i Drapšin, otpočela je odmah po pristizanju vijesti o pogibiji Đoka Putice u Operativni štab u Lastvu. Na sastanku komandanata i političkih komesara svih angažovanih jedinica odlučeno je da se „jednom za svagda prekine sa bolesnim mekuštvom i oportunizmom u borbi protiv pete kolone“. Međutim, najodgovorniji dio te ljubomirske „pete kolona“ uspio je da se provuče kroz partizanski obruč – do pećinskih skrovišta i snijega Viduše, pa je gnjev odmazde pao za nedužne mještane.

Na sahrani besjedio i visoki političar četničkog pokreta Dobroslav Jevđević (u svijetlom odjelu, naslonjen na krst)

Od ukupno 30 pohvatanih ljubomirskih seljaka, 21 je osuđen na smrt, „bez konsultovanja mesnog političkog i vojnog rukovodstva“.
Smrtna presuda je za većinu izvršena 27. februara na Radačkom Brijegu pred velikim skupom vojske i naroda, dok je troje Ljubomiraca ranije ubijeno – u blokadi i „češljanju“ terena.

Prema Skokovim navodima, dvojici od njih, koje su sreli još na putu za Ljubomir, lično su presudili Kovačević i Drapšin na krajnje brutalan način: „izvukli su iz obližnje vrljike dva koca i, ne sjahujući s konja, smlatili nesrećne ljude kao besne pse“.

Oko pobijenih zaigralo kolo…

Nakon što nije bilo dobrovoljaca na poziv Save Kovačevića – da Ljubomirce strijeljaju njihove komšije iz Ljubomirskog bataljona, presudu su na Radačkom Brijegu „izvršili najviši rukovodioci i egzekutori iz kaznene ekspedicije Dimitrija Bulajića“. Očevici, čija kazivanja bilježi Skoko, pamte da je ponašanje partizanskih čelnika bilo „užasno surovo“.

Sveštenik Rade Vukomanović (tada mladi sveštenik 2000. godine je, kao 93-godišnjak, po želji Jovana Dučića služio opjelo na prenosu njegovih zemnih ostataka na Crkvinu)

„Kada je nakon prvog plotuna jedan od streljanih, dok mu je krv šikljala iz grudi, uzviknuo ‘Živjela Rusija!’ – prišao mu je Sava Kovačević s pištoljom u ruci i, uz ružnu psovku, ispalio mu nekoliko hitaca u glavu. Dragica Pravica je, na zaprepašćenje prisutnih, proverila da li je smrtna kazna valjano izvršena, pucajući iz pištolja u mrtve ljude. Najtužnije i najružnije bilo je kolo koje se uhvatilo oko pobijenih ljudi, ni krivih ni dužnih“.

Ljubomirci „ustaški plaćenici“

Iz izvještaja Operativnog štaba očigledno je da su krivice koje su partizani „prišili“ pogubljenim Ljubomircima bile svedene na proizvoljne i uopštene kvalifikacije, bez dokaza i obrazloženja („član četničke bande Save Kovača“, „razbijač narodnog jedinstva“, „pristalica svih nenarodnih režima bivše Jugoslavije“, „sluga okupatora“), do onih krajnje besmislenih, koje bi, da nije riječ o tragediji, za Skoka bile čak i duhovite („desna ruka okupatora i poverljiva ličnost ustaša“, „ustaški plaćenik“, „ustaški špijun“).

„Prosto je neverovatno da se ovako banalnim obrazloženjima pokušava opravdati taj grozni zločin… Mada su te optužbe bile paušalne, do kraja ogoljene i kliširane, iz njih se vidi da nijedan od streljanih nije učestvovao u ubistvu Đoka Putice i da je to ubistvo, u stvari, iskorišćeno za odranije pripremani pokolj Ljubomiraca, pripadnika četničkog Ljubomirskog bataljona“.

Ubijati „bez ijednog pitanja i ikakvog suđenja“!

Na mitingu za žene i omladinu u zgradi osnovne škole, koji je održan po sahrani Đoka Putice i sutradan nakon streljenja na Radačkom Brijegu, izređalo se devet govornika sa namjerom da se Ljubomircima „morbidni zločin počinjen prethodnog dana prikaže kao patriotsko delo“.

Na spomen-krstu su imena 24 žrtve, od ukupno 27 pogubljenih u februaru i poslije

Isticale su se sjajne pobjede Crvene armije na Istočnom frontu i neminovan slom Njemačke i njenih saveznika, ukazivalo da se „s tim u vezi u celoj zemlji vrši oštra klasna diferencijacija, koja je, eto, zahvatila i Ljubomir“, te pozivalo na „nemilosrdni obračun sa preostalim ‘petokolonašima’ u vlastitim redovima“.

Istu beskrupuloznu praksu protiv političkih neistomišljenika preporučuje i saopštenje Operativnog štaba NOP odreda za Hercegovinu i južnu Dalmaciju, izdato povodom ljubomirske akcije, a u kome se naređuje „svim partizanskim komandirima i političkim komesarima bataljona, svim rodoljubima i svim poštenim ljudima, ženama, djevojkama, momcima i djeci – da gdje god sretnu te bandite ubijaju ih bez ijednog pitanja i ikakvog suđenja“.

Najavljeno je i ispunjeno u vremenu koje je uslijedilo: partizani su, navodi Skoko, osudili na smrt i strijeljali još šest mještana ljubomirskog kraja, čime se broj žrtava obračuna sa „razbijačima narodnog jedinstva, ližisanima nenarodnih režima i slugama okupatora“ u ovom kraju popeo na dvadeset sedam.

Besjedi potpukovnik Petar Baćović, komandant JVuO u istočnoj Bosni (lijevo od krsta)

Iz istog saopštenja su i navodi o mitingu u školi – vinovnici zločina svoj krvavi pohod završili su morbidnim performansom, u kojem su morali da učestvuju i nesrećni, na smrt prestrašeni mještani:

„Narodno veselje, koje je nastalo posle zbora, igranje i pjevanje sto metara od grobova petokolonaških četničkih izroda, najdublje pokazuje da su Ljubomirci shvatili i odobrili kazne izrečene protiv bandita koji ubijaju najbolje sinove hercegovačkog naroda.“

Posljedice Radačkog Brijega

Krv prolivena na Radačkom Brijegu neće „koristiti narodooslobodilačkoj borbi“, kako su vjerovali njeni dželati – ona je samo utvrdila crtu između dva politički nepomirljiva dijela naroda i podstakla eskalaciju bratoubilačke mržnje i nasilja.

Obnovljeni spomenik na Radačkom Brijegu

Skoko se pita „dokle bi doseglo hercegovačko bratoubilačko satiranje“ da su četnici, kojim slučajem, pribjegli sličnim odmazdama za ubistvo „više desetina svojih uglednih ljudi“ (kapetana Šoškića, majora Todorovića, poručnika Mišeljića, profesora Jokanovića, komandanta Graničnog bataljona Milorada Bjeletića…)

„Koliko je netačna tvrdnja Operativnog štaba da su Ljubomirci ‘shvatili i odobrili’ masakr na Radačkom Brijegu, pokazala je italijansko-četnička majska ofanziva, kada je grupa od trideset četnika Save Kovača, za svega tri-četiri dana, prerasla u bataljon od preko 500 ljudi, dotadašnjih partizana, pa čak i članova Komunističke partije…“

Stradali Ljubomirci

Na Radačkom Brijegu strijeljano je osam Kovača: Jovo, Branko, Janko, Rade, Veljko, Vidak, Gojko i Dušan, Lečići: Trivko i Milovan, Nikola Kašiković, Pero Sorajić, Pajo Ateljević, Trivko Budnić, Krsto Mijanović, Pajo Milić, Rade Popovac i Pero Sušić. Krsta Kašikovića i Obrada Tomaševića lično su do smrti motkama pretukli partizanski komandanti (a kasnije znameniti narodni heroji) još na početku akcije, dok je Trivko Sorajić ubijen za vrijeme blokade Ljubomira.

Nakon Radačkog Brijega strijeljani su Pero Lečić, Jula i Nikola Mijanović, Mato Krunić, Novica Kovač i sveštenik Damjan Zotović.

Feljton "S druge strane istorije" čitajte svakog utorka na  www.herceg.tv. Ovo je prvi dio, a naredne sedmice donosimo nastavak priče...

Priredio: Rade Savić

Izvor: Savo Skoko; „Krvavo kolo hercegovačko“; SPKD „Prosvjeta“ RS Pale i „Planeta“ Beograd, 2000.