Ove godine je pola vijeka od kada se nad Trebišnjicom, između Gradine i Polica, izvila kamena silueta Arslanagić mosta. Drevna građevina, remek-djelo osmanskog graditeljstva na ovim prostorima, četiri vijeka premoštavala je Trebišnjicu pet kilometara uzvodno od Trebinja, u mjestu koje je po mostu nosilo i ime. U naše doba, ugrožena izgradnjom hidrosistema, od 1966. do 1972. godine bila predmet kompleksnog inžinjerskog i restauratorskog poduhvata spasavanja – demontažom i rekonstrukcijom „kamen po kamen“ na novoj lokaciji, bliže samom srcu grada. Od tada svojim bogatim formama i skladnim linijama krasi panoramu Trebinja, nezaobilazan je motiv na turističkim brošurama grada i zauzima reprezentativno mjesto među spomenicima ovdašnje kulturnoistorijske baštine.

Vijekovima je bio i ostao spomen na djelo i umijeće drevnih neimara, a danas - i svjedočanstvo o vještini modernih graditelja: da to djelo, služeći se savremenim inžinjerskim znanjima, od istog kamena autentično ponove. Na projektu prenosa mosta, u svim njegovim fazama, bio je angažovan veliki broj stručnjaka, u prvom redu građevinske i konzervatorsko-restauratorske struke, savremenici posebno ističu zasluge inžinjera Milana Gojkovića, a ništa manje – i „Hidroelektrana na Trebišnjici“, bez čije tehničke i materijalne podrške napori struke ne bi mogli dobaciti ni blizu željenog cilja.

Povodom jubileja drugog rođenja najstarijeg trebinjskog mosta, podsjetićemo se djela ovih drugih, modernih neimara – a za to će nam poslužiti svjedočanstva „iz prve ruke“. Ostavili su ih učesnici i savremenici poduhvata u monografiji koja je povodom prenošenja građevine, u izdanju „Hidroelektrana na Trebišnjici“, objavljena baš te 1972. godine (autori tekstova: Džemal Čelić, Ivan Zdravković, dr Cvito Fisković, Milan Gojković, Salih Ćerimagić i Marijan Sivrić; fotografije: Ćiro Rajić i Milan Gojković). Monografija donosi priloge o istoriji mosta, u narodu ispredanim legendama o porijeklu, njegovom mjestu u našoj kulturno-istorijskoj baštini, značaju poduhvata izmiještanja za tadašnju službu zaštite spomenika u Jugoslaviji, te najposle - o samom inžinjersko-restauratorskom projektu demontaže i rekonstrukcije, koji je, na korist ljudima od struke, izdašno „nafilovan“ tehničkim detaljima i iskustvima graditelja (Gojković/Ćerimagić). Ali, svaka priča ima svoj početak, a ova naša počinje - četiri vijeka ranije...

VIJEKOVNA VEZA BALKANA I MEDITERANA

Gradnju kamenog mosta preko Trebišnjice istorija datira u drugu polovinu 16. stoljeća i prepoznaje ga kao zadužbinu Mehmed-paše Sokolovića. To potvrđuju i uporedne analize bilješki dvojice francuskih putopisaca, koji su u to vrijeme pohodili naše krajeve, te zapisi iz dubrovačkog arhiva: osnažujući trgovačke veze veliki državnik i zadužbinar dao je sagraditi most i preko Trebišnjice, uz karavan-han koji tu podiže u spomen na svog rano umrlog sina, pri čemu bi godina završetka gradnje, prema istim bilješkama, trebalo da bude 1573/74. U 17. ili 18. vijeku, vjerovatno poslije 1687. godine dobio je današnje ime po nekom Arslan-agi, zakupniku mostarine.

Nije samo služio čovjeku ovog kraja i pred njegovim nogama spajao dvije udaljene obale. Bio je mnogo više od toga - vijekovna veza između unutrašnjosti Balkana i Mediterana, Sredozemlja i Istoka, carigradskog druma i trgovačke sile onog vremena - Dubrovnika. Kao „spona suprotnih kultura, spontan izraz nužnosti istorijske koegzistencije“, na toj civilizacijskoj međi, preko svojih kamenih leđa, nakriljenih preko Trebišnjice, Mehmed-pašin most predeverao je teško breme - četiri vijeka burne istorije ovih prostora.

„Vidio je živahne trgovce različitih sirovina i istančanih rukotvorina. Preko njega su prenesene životne namirnice, južno voće i primorska so, raskošno izvezene tkanine, blistavi kovinski i stakleni predmeti, oružje i rukopisi. Sreo je bahate vojnike sa otetim blagom i robljem, učene osmanlije, renesansne evropske erudite, podozrive diplomate i izmučenu raju od 16. do 18. stoljeća, okupatore i političke spletkare 19. i našeg stoljeća, koji su prisvajali tuđi rad i zavičaj, ali i smione ustanike koji su se hrabro okupljali i odupirali premoćnom nasilju i osvajanju naših zemalja, dok konačno nije i narušen u bratoubilačkim sukobima 1943. i zatim nakon rata 1956. godine nedolično zakrpljen cementnom gredom“. (dr Cvito Fisković)

Služio je čovjeku i patio sa čovjekom. Sakaćen je ali i obnavljan. Najposle, potirućem žrvnju vremena, silama prirode i nedaćama ovdašnje istorije nekako odolijevao. Bici koja ga je sačekala u naše vrijeme, onoj sa čovjekom stvaraocem i potrebama progresa, činilo se da ipak nije dorastao. U tom sudaru nije imao šanse...

IPAK JE POTOPLJEN

Stara ćuprija u Arslanagića Mostu u žižu šire stručne javnosti u tadašnjoj Jugoslaviji dospijeva upravo sa planovima o izgradnji hidrosistema u slivu rijeke Trebišnjice. Tim povodom pokrenuti opsežni radovi na istraživanju i spasavanju kulturoistorijskog blaga u doline rijeke, čiji će značajan dio doline bespovratno biti potopljen u hidroakumulacijama, posebno su zaoštrili pitanje dva spomenika izuzetne arhitektonske vrijednosti – manastira Dobrićevo i Arslanagića mosta.

„U našoj zemlji malo je mostova koji se, ljepotom linija i maštovitošću oblika, mogu s njim porediti. Višegradska ćuprija na Drini je mnogo veća i za ekonomsku istoriju znatno značajnija, čuveni most na Neretvi u Mostaru vidno je smjeliji u konstrukciji i kao duga vitak, ali je trebinjski skladniji, bogatiji oblicima, slikovitiji. U istoriji našeg graditeljstva on ima vrlo ugledno mjesto, a poseban značaj u balkanskoj arhitekturi XVI vijeka“, pisao je tada o Arslanagić mostu Vojislav J. Đurić u beogradskoj „Politici“, a daleko od toga da je bio i jedini među kulturnim radnicima toga vremena koji su se založili za spasavanje stare trebinjske ćuprije.

Još tokom 1958. i 1959. godine začinje se inicijativa kod stručne javnosti da se djelo osmanskog graditeljstva, koje „po svom istorijskom značaju, izgledu, veličini i arhitekturi spada u red naših najznačajnijih starih mostova“ sačuva od potapanja – demontažom i premiještanjem u Trebinje. Bilo je, međutim, mnogo lakše tako nešto na papiru zaključiti, nego predloženo i realizovati. Zahtijevalo bi to izuzetno složen i delikatan poduhvat na polju konzervacije i restauracije, sa kakvim se domaća pamet i struka susretala samo u jednom slučaju prije – na spasavanju crkve svete Sofije u Ohridu (a i tada uz podršku inostranih eminentnih stručnjaka). Kako je vrijeme odmicalo nade je bivalo sve manje, a činilo se da je i posljednja „potopljena“ te 1965. godine, nakon probnog punjenja akumulacije, kada su i živopisno selo i drevni most po kojem je dobilo ime - završili na dnu tada formiranog goričkog jezera...

POSLJEDNJA ŠANSA NIJE PROPUŠTENA

Ipak, još jedna prilika da se spasi most ukazala se sredinom naredne, 1966. godine nakon pražnjenja akumulacije - i, srećom, nije propuštena. Poduhvat su organizovale i finansirale „Hidroelektrane na Trebišnjici“ u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika BiH i pod rukovodstvom inžinjera arhitekture Nedeljka Rosića. Rokovi su bili kratki, sve se moralo završiti između dva punjenja hidroakumulacije, pa je na demontaži angažovana i specijalna jedinica Jugoslovenske narodne armije, sa ljudstvom i mehanizacijom. Radovi su počeli sa prvim danima avgusta a privedeni kraju već sredinom septembra. Prije demontaže, obavljeno je fotogrametrijsko snimanje građevine, nakon čega je svaki kameni blok na vidnim površinama mosta uredno obilježen kako bi i u rekonstrukciji bio vraćen na identičan, prvobitni položaj. Kamen obrađen rukom starih graditelja deponovan je na ledine kod Gradine. Još ranije načelno je odlučeno da nova lokacija mosta bude u tom dijelu grada. Čekajući nekog ko će rastavljeno opet sastaviti i ponoviti djelo starog majstora – obilježeni kameni blokovi ostaće tamo i naredne četiri godine...

IZMEĐU POLICA I GRADINE

U međuvremenu, bilo je potrebno odrediti mikrolokaciju, pogodan proticajni profil rijeke i ambijent - koji bi odgovarao fizičkim i  kompozicijskim vrijednostima mosta. Izmiještanje u jedno posve drugačije okruženje od prvobitnog nalagalo je da se povede računa i o tome da se „specifične konture volumena i raspored masa u kompoziciji građevine postave tako da isti ne budu (...) prigušeni i utopljeni u novi ambijent, već naprotiv - da povoljnim izborom poprečnog profila konstrukcija mosta bude posebno i optimalno apostrofirana i istaknuta“. Povoljna činjenica u vezi sa izborom lokacije između Gradine i Polica bila je i što ova pozicija građevini obezbjeđuje i određenu funkcionalnost: planirana urbanizacija na goričkoj strani rijeke svakako bi već u bliskoj budućnosti proizvela potrebu za izgradnjom jednog mosta.

Glavnim projektom rekonstrukcije Arslanagića mosta trebalo je riješiti način fundiranja građevine, vezu sa obalama i konstrukcijski povezati u jednu cjelinu demontirane vidne površine mosta i konstrukcije svodova, a ovaj zadatak je povjeren preduzeću „Energoinvest“ Sarajevo, pod rukovodstvom inžinjera Branka Kujovića, koje je posao privelo kraju početkom 1969. godine. Krajem iste godine investitor „Hidroelektrane na Trebišnjici“ ugovorio je radove sa izvođačem – preduzećem „Partizanski put“ iz Beograda, koja je u to vrijeme bilo angažovano na izgradnji magistralnog puta Trebinje-Bileća-Gacko. Konačno, u martu 1970. godine mogli su da počnu rekonstruktivni radovi na novoj lokaciji...

KAMEN PO KAMEN – SVAKI NA SVOJE MJESTO

A već na početku – i prvi problemi. Te jeseni i na proljeće 1971. godine naišle su velike vode a nanosi materijala zatrpali su već iskopane temeljne jame za stubove građevine, a time i značajno poremetile planiranu dinamiku radova. Kada su napokon sve stope temelja, građane od armiranog betona, postavljene na zdravo stjenovito tlo, pristupilo se zidanju građevine od deponovanih kamenih blokova mosta – i to na način da su prvi redovi demontiranog kamena ugrađeni već ispod nivoa malih voda, kako bi stope temelja bile skrivene od oka posmatrača i pri najmanjem vodostaju.

Sa zadatkom da nadgleda i usmjerava radove na rekonstrukciji sa konzervatorsko-restauratorskog aspekta, početkom avgusta 1971. godine formirana je posebna stručna komisija, u kojoj su bili akademik Cvito Fisković (direktor Konzervatorskog zavoda za Dalmaciju – Split), Ivan Zdravković (direktor Jugoslovenskog instituta za zaštitu spomenika kulture – Beograd) i Džemal Čelić (direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture BiH – Sarajevo).

Deponovani materijal sastojao se od kamenih blokova koji su formirali vidne površine čeonih zidova i riječnih stubova, konstrukcije svodova, ogradu i vijenac mosta, a sačuvano je i nešto grubo obrađenog kamena od kojeg su bili izvedeni mali svodovi. Zidalo se u približno horizontalnim slojevima, kao i na izvornoj građevini, istovremeno na cijeloj dužini mosta.

„Tehnologija građenja u ovoj fazi sastojala se u tome što su samo vidne površine mosta, a isto tako i rečnih, odnosno obalnih stubova, bile izvedene od kamena sa stare konstrukcije mosta (sa deponije) a ispuna mosta izvedena je od nearmiranog betona. Tom prilikom, posebna pažnja je bila obraćena oznakama na pojedinim blokovima kamena (postavljenim u vremenu demontaže mosta), tako da svaki kamen u svom sekundarnom položaju zauzme mesto adekvatno mestu u primarnoj konstrukciji mosta“. (Gojković/Ćerimagić)

NAJVEĆI IZAZOVI RESTAURACIJE

Zidanje glavnih svodova, koje je potom uslijedilo, bilo je i najdelikatnija operacija u poduhvatu, u kojoj je trebalo pomiriti dva aspekta – konzervatorsko-restauratorski princip sa uobičajnom i svrsishodnom praksom u građevinarstvu koja je garantovala stabilnost formiranih svodova.

Naime, svodovi starog mosta bili su vezani krečnim malterom, te gvozdenim čivijama i pijavicama, koji su u rekostrukciji redukovani kao suvišni - i sa aspekta stabilnosti, ali i sa gledišta prihvaćenih u konzervatorskoj problematici (jer je, navodno, i praksa pokazala da čelične čivije vremenom mogu da postanu štetne u konstrukciji svoda). Zato su konstrukcije glavnih svodova formirane od dva prstena - donjeg koji je izveden od demontiranog kamena sa deponije i gornjeg od nearmiranog betona, pri čemu neravnine tesanika omogućavaju tako „intimnu vezu između betona i kamena“ da je dobijena homogena i kompaktna svodna konstrukcija. Sve vrijeme provođene su rigorozne kontrole mogućih deformacija od skupljanja maltera i sleganja skele, pa su i završna mjerenja i analize, kada je svođenje glavnih lukova polovinom novembra 1971. godine bilo privedeno kraju, pokazale zadovoljavajući oblik intradosa, adekvatan izvornom obliku donje svodne linije, a takođe i zadovoljavajuća statička svojstva svodne konstrukcije i u okolnostima najnepovoljnijih opterećenja.

Naredni izazov za moderne neimare bio je naći adekvatan zamjenski kamen tamo gdje je nedostajao na čeonim partijama, te za cijeli dio konstrukcije mosta između drugog i trećeg stuba koji je postradao miniranjem za vrijeme rata. Nakon rata most je osposobljen za upotrebu nedostojnom improvizacijom – dio porušen miniranjem „zakrpljen“ je najprije drvenim, a potom (1956.) betonskom gredom. Materijal identičnog kvaliteta u svim komponentama sa kamenom starog graditelja izvađen je iz kamenoloma kod brane Gorica.

Nije išlo tako lako kada je trebalo potražiti i odgovarajući kamen za ogradne ploče i vijenac mosta. Naime, ograda je u svemu izvedna na način kako je to radio stari graditelj – stare ploče sa građevine vezane su gvozdenim čivijama, zalivanim olovom i malterom, pri čemu bi one oštećene prilikom demontaže ili transporta prethodno bile lijepljene posebnim smolama. Međutim, da bi se silueta upotpunosti uklopila u novi riječni profil na lijevoj obali - bilo je neophodno produžiti ogradu za sedam do osam metara. Nije ova intervencija narušila autentičnost rekonstrukcije koliko je graditeljima stvarala poteškoće oko nalaska kamena identičnog kvaliteta i petrografskog sastava kakav imaju stare ogradne ploče. Nakon što je pregledano desetak kamenoloma, odgovarajući kamen nađen je tek u majdanu Zaušje kod Bileće i za ovu priliku otvorenom kamenolomu - u Kočelima kod Trebinja.

Kako bi i kaldrma na mostu bila što bliža djelu starog graditelja - izvedena je na način što su komadi lomljenog i grubo tesanog kamena utapani u svježu betonsku masu, a svakih 80 do 100 centimetara postavljani su poprečni pragovi od pločasto obrađenog kamena.

Pred modernim graditeljima bila je i posljednje problemska situacija – spoj mosta sa lijevom obalom, koja je bila isuviše ravničarska u odnosu na reljef izvorne lokacije građevine. Izabrano je najbezbolnije rješenje - nasipanje materijala, ali takvog da „po svojim karakteristikama odstupa od kamena, (...) ne privlači oko posmatrača, odnosno ističe mase i oblike konstrukcije mosta“.

U završnom razmatranju autori konstatuju da su principi i primijenjene metode u rekonstrukciji Arslanagića mosta u cjelini bile „saglasne sa priznatim metodama konzervatorske problematike“, te da je sve izvedeno sa „puno pažnje, ljubavi i odgovornosti – u težnji da građevina sačuva sve svoje spomeničke vrednosti u punom intenzitetu“.

„Mišljenja smo, a to će se nadamo se i u budućenosti potvrditi, da stvaralačku snagu, svežinu, originalnost i invenciju drevnih neimara nismo narušili; da je konstrukcija mosta i posle rekonstrukcije sačuvala sve svoje kompozicijske odlike i karakteristike u celini i u detalju - i da je premeštanjem na novu lokaciju, u Trebinje, čak i dobila u svojoj izražajnosti.“

REKONSTRUKCIJA U CIFRAMA

Tokom rekonstruktivnih radova na Arslanagića mosta bilo je potrebno „pod posebnim uslovima i sa naročitom pažnjom“ ugraditi 543 kubika starog – demontiranog kamena sa originalne građevine, obraditi i uzidati dodatnih 153 kubika novog kamena tamo gdje je starog nedostajalo, naliti više od 1.800 kubika betona – u temelje, oko svodova i u ispunu mosta, izgraditi više od kilometar pristupnih puteva na obje obale... Prema proračunima od 1966. do 1972. godine, ukupni troškovi demontaže i rekonstrukcije mosta na novoj lokaciji iznosili su preko 5 miliona ondašnjih dinara, što ovaj poduhvat čini najskupljim u cjelokupnoj kampanji spasavanja kulturnoistorijskog blaga na području bazena Trebišnjice. (Poređenja radi, naredne dvije najskuplje stavke u ovom troškovniku bile su: 1,2 miliona dinara za obeštećenje eparhiji po osnovu potapanja posjeda manastira Kosijerovo i prenos dijela manastirog kompleksa u Petroviće, te približno isti iznos - za izmiještanje manastira Dobrićevo, sa otkupom zemljišta, izgradnjom puteva i elektrifikacijom na novoj lokaciji u selu Orah.)

Već pet decenija djelo starog neimara, savremenom službom i svevremenom ljepotom, uzvraća Trebinjcima za ponovo darovani život. Ipak nisu zalud na ploči one veće i glasovitije Mehmed-pašine zadužbine, višegradske ćuprije na Drini, još prije četiri i po vijeka, uklesane riječi:

„...Niko neće reći za imetak, koji se troši u zadužbine, da je rasipanje. (...) Nemoj reći da je propao imetak, koji se troši u ovakvo dobro djelo...“