Osim manastira Dobrićevo, Kosijerevo, Perovića mosta, pod jezerom je ostalo rimsko naselje u Paniku sa luksuznim građevinama, kupatilima, termama, i bogatim mozaicima.

Kaliopa – mozaik iz Panika

Krajem 50-ih godina prošlog vijeka u javnosti su se pojavile prve vijesti o planu da se potopi dolina rijeke Trebišnjice, čime bi se stvorila najveća domaća akumulacija – Bilećko jezero, čija bi ogromna vodena snaga pokretala turbine Hidroelektrane Trebišnjica.

Stanovnici doline najveće evropske ponornice, uglavnom seljaci Miruša, Panika, Oraha, Čepelice i Vrela Trebišnjice počeli su se ozbiljno brinuti saznavši da je njihova budućnost zapečaćena i da će se njihova imanja uskoro naći na dnu budućeg jezera.

Izgradnja brane u Grančarevu počela je septembra 1964. godine i bez obzira na to jedan manji dio mještana živio je i dalje u ubjeđenju da ovaj veliki građevinski poduhvat neće uspjeti i da neće biti potopljeni i prisiljeni na iseljenje, zbog poroznosti kraškog terena, bezbrojnih ponora, jama i pećina koje neće moći zadržati vodenu akumulaciju.

Uskoro po selima u dolini Trebišnjice koja će biti potopljena izašle su komisije za eksproprijaciju zemljišta i procjenu imanja.

Novčanim obeštećenjem mještani neće biti zadovoljni, smatrajući da nadoknada nije pravična i da su ih tadašnje komunističke vlasti uveliko oštetile otimajući njihova imanja u bescjenje. Uslijedile su žalbe koje su bile uzaludne, brana se ubrzano gradila, a sa njenom gradnjom je otpočelo i iseljavanje, za koje možemo reći da je bio egzodus srpskog stanovništva koje je jedino i naseljavalo dolinu rijeke. Napuštaju se vjekovna ognjišta, najljepši predjeli i neviđene ljepote bilećke opštine nadolazećoj vodenoj stihiji.

Istovremeno u dolinu Trebišnjice požurili su da stignu naučnici arheolozi i istoričari. Htjeli su ispitati sakriva li dolina rijeke nešto od naše istorijske i kulturne baštine. Pod uslovom da sakriva i da je to vrijedno bili su riješeni da se to otkrije i spasi. Tada se znalo za samo tri objekta: za čuveni Manastir Dobrićevo i isto tako poznati Manastir Kosijerevo u dolini rijeke i za Arslanagića most, danas Perovića most u Gorici više Trebinja, na tlu druge pomoćne akumulacije. Izuzimajući na desetine srednjovjekovnih stećaka, nadgrobnih spomenika pravoslavnih Srba, za druge objekte nije se znalo, ili su saznanja bila nedovoljna i nepotpuna.

Zavod za zaštitu spomenika kulture BiH i Zemaljski muzej u Sarajevu pobrinuće se da se dolina Trebišnjice opsežno pretraži, kako bi savjest nauke ostala mirna kada dolina bude pretvorena u veliko jezero. Sistematska arheološka istraživanja počela su već 1957. godine, kada je istraživačka ekipa Zemaljskog muzeja iz Sarajeva obišla arheološko nalazište lokaliteta današnjeg Panika, identifikovanog kao rimsko naselje Leusinijum.

Trebalo je zabilježiti arheološke lokalitete na kojima bi se sprovela istraživanja. Već 1959. godine organizuje se manje probno kopanje kao i detaljan pregled terena u organizaciji Zavičajnog muzeja u Trebinju, u kome učestvuju Ljubinka Kojić, upravnik muzeja i Ilija Pušić, kustos muzeja u Herceg Novom. Probna kopanja izvršena su i sljedeće 1960. godine u istom sastavu i utvrđeno je da se rimska naseobina protezala u okruženju od 20 hektara. Nova istraživanja lokaliteta Panik počinju 1967. godine. U dolinu Trebišnjice Zemaljski muzej uputiće svog višeg naučnog saradnika, jednog od najuticajnijih i u evropskim zemljama po naučnim radovima priznatog arheologa dr Irmu Čremošnik.

Ova istaknuta žena naučnica koja je uzduž i poprijeko prokrstarila Bosnu i Hercegovinu, tražeći ostatke kulture minulih vjekova, naći će se jednoga dana zajedno sa još jednom velikom naučnicom, već pominjanom Ljubinkom Kojić u dolini Trebišnjice. Njih dvije stigle su i našle su se među seljacima Čepelice, Oraha i Panika, vodeći razgovore sa starosjediocima i tragajući za tajnama gradina, tumula i „gromila“ koje su ležale u dolini.

Orfej mozaik iz Panika

Za kratko vrijeme i sa skromnim sredstvima koje im je obezbijedio Zavičajni muzej Trebinja, otkrile su tragove koji su nagovještavali da vode do značajnih arheoloških nalazišta. Gotovo na samoj površini, pod veoma tankim slojem zemlje i kamena otkriveni su obrisi starorimskih naselja za koje doktor Irma Čremošnik kaže da su po veličini najveći do tada pronađeni u Bosni i Hercegovini. 

U međuvremenu, javiće se u dolini Trebišnjice neka vrsta „asuanskog problema“ u malom. Naime, prilikom izgradnje najveće brane na svijetu na rijeci Nil u Egiptu kod grada Asuana, arheolozi su u veoma kratkom vremenskom roku morali izmjestiti i tako spasiti veliko kulturnoistorijsko nasljeđe drevnog Egipta. I ovdje, u dolini Trebišnjice, moralo se požuriti da se do spomenika dođe prije vode.

Iako su Hidroelektrane Trebišnjica i Izvršno vijeće BiH pokazivali veliko interesovanje, nisu obezbijedili dovoljno sredstava. Javila se dilema: ili prepustiti da milenijumske tajne doline Trebišnjice zauvijek prekrije voda jezera ili da se na osnovu zakona stavi veto na kumulaciju vode prije nego što se kulturnoistorijsko bogatstvo spasi.

Sticajem srećnih okolnosti da iz samog Panika vodi porijeklo ugledna ličnost američke nauke, profesor Univerziteta u Stenfordu u Kaliforniji Vejn (Vojin) Vučinić koji je proizveo na desetine doktoranata arheologije, neće dopustiti da se dogodi ni jedno ni drugo. On je sasvim slučajno bio upoznat sa tajnama u dolini zavičaja svojih roditelja. Profesor Vučinić dolazi u posjetu starom kraju i obilazeći revir budućeg jezera saznao je za otkrića dr Irme Čermošnik i ostalih naučnika. Zainteresovao se za cijeli slučaj i po povratku u SAD pokrenuće inicijativu na osnovu međunarodne pomoći da se nešto učini.

Za ovaj problem zainteresovala se i poznata Smitsonova fondacija. Poslije određenih službenih kontakata sa bosanskoheregovačkim vlastima dobijena je dozvola i potrebna sredstva pa će dolina Trebišnjice dva mjeseca prije početka punjenja vodom postati stjecište velikog međunarodnog susreta arheologa i istoričara.

Arheološka istraživanja u Paniku

Na zajedničkom poslu toga ljeta 1967. godine našli su se američki arheolozi i istoričari sa našim. Projekat je izradio profesor Vučinić i početkom avgusta počinju ispitivanja a zatim i iskopavanja. Doći će i drugi stručnjaci: predstavnik Smitsonove fondacije Džozef Džed, profesor Univerziteta u Santa Barbari u Kaliforniji Mario del Kjaro, istoričarka Marijan Vencl, autorka djela o stećcima u Jugoslaviji, doktor Zdravko Marić, naučni saradnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, doktor Zdravko Kajmaković i veliki broj naših arheologa, istoričara i studenata. 

Ponovnim pregledom terena potvrdilo se da se u dolini nalazi rimsko naselje i da se njegovi ostaci prostiru na mnogo većoj površini nego što se u početku pretpostavljalo. Radovi su usredsređeni na važnija i vodom najugroženija mjesta na lokalitetu Crkvina uz samu Trebišnjicu koja je trebala prva da bude potopljena. Arheolozi su bili iznenađeni bogatstvom nalaza. Odmah na početku umjesto manjih zdanja otkrivena je velika luksuzno građena zgrada koju su arheolozi označili „U-zgarda“, zbog toga što se njena tri krila grupišu oko jednog četvrtastog vrta, oko koga su bili trijemovi koji su povezivali ostale zgrade.

U jednom krilu luksuzne građevine otkriveni su sačuvani ostaci velikog kupatila (terme) s centralnim grijanjem, u drugom luksuzne prostorije koje su služile za prijeme i svečanosti sa vrlo raskošnim mozaicima koji prikazuju Orfeja sa životinjama i Muze. Po ocjeni stručnjaka umjetnička izrada mozaika može se mjeriti sa najljepšim mozaicima pronađenim na tlu Italije. Na lokalitetima Dračeva strana, Prlo, Pareži pronađeni su i drugi objekti, hramovi, grobnice, ostaci rimskog puta, fragmenti keramike, stubovi, dijelovi mlina za preradu poljoprivrednih proizvoda. Na osnovu ostataka u Paniku može se zaključiti da je velika luksuzna građevina bila namijenjena za stanovanje.

Ovim otkrićima radovi su bili prekinuti i arheolozi su se povukli zadovoljni pronađenim. U dolinu Trebišnjice počinju da plave vode budućeg jezera. Sa prekidom istraživanja i napuštanjem lokaliteta nije se saglasila dr Irma Čremošnik i Zemaljski muzej u Sarajevu. Naučnica koja je ranije otkrila čuveno antičko nalazište u Višićima u zapadnoj Hercegovini, vjerovala je da je nalaz u Paniku mnogo značajniji ali za dalja istraživanja bila su potrebna nova sredstva. Republički sekretarijat za obrazovanje i kulturu BiH imao je za to razumijevanja, pa se dr Irma Čremošnik polovinom oktobra uputila u dolinu kada je voda sve više i više nadolazila.

Nastala je tada trka između naučnice i njenih saradnika i grupe radnika na jednoj i vode na drugoj strani. Zbog jakih oktobarskih kiša koje su tih dana neprestano padale, voda je nadolazila brže nego što se očekivalo, dopirući do samog istraživačkog lokaliteta. Prestankom padavina prestala su i strahovanja da će voda preduhitriti stručnjake, pa je nastavljeno istraživanje dalo napokon odgovor o karakteru pronađenih iskopina.

Mihastilj, prenos stećaka iz doline Trebišnjice

Utvrđeno je da je to starorimsko imanje sa nizom privrednih zgrada i radionica. Pronađene su na kraju i grobnice građene u obliku malih hramova, kao i jedan mali hram. Vila pronađena u Paniku spada u najreprezentativnije vile pronađene na tlu BiH.

Na lokalitetu Panik pronađen je i nakit (narukvice, prstenje, fibule, igle), pribor za uljepšavanje (pincete), pisanje (stilos), ukrasi za vojne opreme za kola i konje, kao i okovi za pokućstvo i vrata. Pronađeni su i fragmenti predmeta za kućnu upotrebu, poljoprivredna oruđa, alatljike i ukrasni predmeti. Od predmeta za kućnu upotrebu značajni su fragmenti ključeva, brava, noževa i raznih okova. Na lokalitetima Panika pronađena je i značajna količina rimskog novca, što nam govori da je ekonomski i trgovački život u ovim krajevima bio veoma intenzivan.

Na osnovu arheoloških nalaza utvrđeno je da je kompleks građevina na Dračevoj strani nastao krajem i početkom drugog vijeka, dok je gradska vila na Crkvini izgrađena krajem trećeg i početkom četvrtog vijeka. Iznad rimskih građevina, datiranih u doba imperatora Publija Licinija Galijena (253-268) , pronađena je mala starohrišćanska crkva, izgrađena u šestom vijeku, a poslije iza nje sagrađena je još jedna starohrišćanska crkva oko koje se sahranjivalo stanovništvo.

Jedan natpis koji se tiče obnove mosta i međaša na Trebišnjici, ukazuje da su u dolini pomenute rijeke u prvom vijeku postojali veliki posjedi italske patricijske porodice Vesii. Fragmenti fresaka i mozaika svjedoče da je na ovom rimskom posjedu na ovom lokalitetu u trećem vijeku bila prisutna hrišćanska simbolika, iako je u to vrijeme hrišćanstvo bilo zabranjeno. Moguće je da su vlasnici posjeda bili Hristovi sljedbenici prije nego što je hrišćanstvo bilo od države priznato za zvaničnu vjeru. Pomenuti arheološki nalazi značajni su zato što je riječ o do sada najranijim otkrivenim tragovima hrišćanstva u BiH i na Balkanu.

U modernoj istoriografiji se smatra da je u Leusinijumu trasa rimske komunikacije prelazila sa desne na lijevu obalu Trebišnjice. O postojanju mosta svjedoči toponomastika i jedan epigrafski izvor. Mještani su tvrdili da se temelji rimskog mosta mogu vidjeti na mjestu Mostine kada opadne vodostaj rijeke. Postojanje mosta potvrđuje i već pomenuti granični natpis uklesan u živu stijenu više Manastira Kosijereva, pronađen 1959. godine.

Natpis govori o popravci mosta i obnovi međaša na rijeci Trebišnjici. Datira se u period 80. i 83. godine nove ere na osnovu pomena Lucija Funisulana Vetonijana, namjesnika Dalmacije (80-83. godine nove ere) po čijem nalogu su i izvršeni pomenuti radovi. Ovaj natpis iz žive stijene isječen je i danas se nalazi u muzeju u Nikšiću.

Istraživanja koja su sprovedena na području Panika, tj Leusinijuma (Crkvine, Prlo, Potkućnice, Dračeva strana) otkrila su veći broj arheoloških nalaza i najveći dio tih pokretnih nalaza kao i reprezentativnih fresaka i mozaika prenesen je u muzeje. Najviše u Zemaljski muzej u Sarajevu, zatim u Zavičajni muzej u Trebinju, a manji dio u muzej u Bileći koji se tada nalazio u današnjoj zgradi „Prosvjete“.

Manastir Kosijerevo i Dobrićevo izmješteni su na nove lokacije. Neće biti dozvoljeno da Arslanagića most, zadužbina Mehmned-paše Sokolovića ostane pod vodom i on je izmješten južnije i njime ponovo premoštena Trebišnjica.

Spasen je i izmješten određeni broj stećaka. Iz Vrela Trebišnjice (2 ploče), Miruše – Kolanjevići (6 ploča), Panik (75 spomenika) i Orah (3 spomenika). Oni su premješteni na novu lokaciju, vještačku nekropolu stećaka kod nekadašnjeg Zavičajnog muzeja koji odavno više ne postoji kao takav i koji će na sramotu građana i grada Bileće od strane neodgovornih opštinskih vlasti biti prodan za potrebe ugostiteljstva.

Ova nekropola formirana je 1967. godine i broji 86 stećaka i to 70 ploča, 42 sanduka, 1 sljemenik i 3 krstače i najveća je vještačka nekropola stećaka na Balkanu.

Napominjemo da je u selu Čepelici ostalo potopljeno 60 spomenika kao i da je jedan dio reprezentativnih spomenika sa natpisima završio u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Po pričanju očevidaca nekoliko stećaka transportovano je u SAD i tom akcijom rukovodio je već pominjani arheolog Vejn Vučinić.

Bilećani koji su rođeni u dolini Trebišnjice, tu odrasli i živjeli ali i oni koji nisu, svjedoci su tih istraživanja pa se i danas prisjećaju tih vremena, pričajući o ljepotama tih krajeva, kao što o tome govore i svjedoče rimske vile i spomenici.

Tokom arheoloških istraživanja i iskopavanja osnovne i srednje škole iz Bileće organizovale su jednodnevne đačke ekskurzije da bi se učenici upoznali sa kulturnoistorijskim bogatstvom.

Trka arheologa i istoričara sa vodama akumulacionog jezera Hidroelektrana Trebišnjice odlučena je u posljednji čas pobjedom naučnika iako će mnogo toga ostati vječno pod vodama jezera i na taj način ostaviti mnoga neriješena pitanja i sakrivene mnoge tajne.

Definitivno vode Hidroelektrane Trebišnjica ispunile su zauvijek dolinu rijeke februara mjeseca 1968. godine.