Pred konačni pad srpskih zemalja u tursko ropstvo, polovinom 15. vijeka, herceg od Svetog Save Stefan Vukčić Kosača podigao je veličanstveni hram u Zagrađu, predvorju Sokola, svog stonog grada, a iznad Šćepan Polja, mjesta gdje se u zagrljaju Pive i Tare rađa Drina.

Ovaj srednjovjekovni srpski vladar smatrao je sebe čuvarom groba Svetog Save, čije su mošti u to vrijeme bile u njegovoj državi, u manastiru Mileševo, pa je svojoj tituli hercega /na njemačkom vojvoda/ dodao i nastavak – od Svetog Save.

Podizao je pravoslavne hramove od Goražda do Herceg Novog. U crkvi pod Sokolom odredio je sebi grobno mjesto, ali mu ta želja nije ispunjena zbog najezde Turaka.

Hercegova nesuđena grobna crkva imala je tužnu sudbinu, jer su nedugo nakon njenog podizanja Turci osvojili Stefanov slavni dvor, a on se, kazuju istorijski izvori, sklonio u Novi, kasnije po njemu nazvan Herceg Novi, kao što je i njegova zemlja nazvana Hercegovina, ne dočekavši da u Zagrađu, kako je to zamislio, nađe vječni počinak.

Dvor je tada zapustio, a s njim i crkva, sa koje su Turci skinuli olovni krov da bi, kako pamti narodno predanje, pokrili Aladžu džamiju u Foči.

Oskrnavljeni hram vijekovima je samovao, istrajavao i čekao da vaskrsne, ne dajući svojoj kupoli da se uruši, a istorijska nepravda je ispravljena krajem prošlog vijeka kada je osnovan manastir i počela njegova obnova, koja je sa izgradnjom konaka i oslikavanjem živopisa trajala dvije decenije.

Hram Svetog Jovana Krstitelja u manastiru Zagrađe danas plijeni svojim neobičnim izgledom i ljepotom.

U skladnim linijama hercegove crkve pretapaju se raški, gotički i orijentalni stil gradnje, a njenu unutrašnjost krasi zadivljujući freskopis, koji je sam oslikao iguman Lazar.

Gradeći manastirski kompleks, kamen po kamen, i slikajući živopis, fresku po fresku, ovaj veliki duhovnik je za dvije decenije obnove ugradio svoj monaški život u ovaj manastir.

Arhimandrit Lazar ističe da je obnova trajala dovoljno kratko, koliko je trajalo stanje zapustjelosti i razrušenja.

„Ovo je bilo mjesto koje je uvijek trebalo da sija i da vodi u Carstvo Božije“, kaže iguman Lazar.

Imajući u vidu značaj mjesta na kojem se nalazi i veliku istorijsku ulogu njegovog ktitora, kao i umjetničku i duhovnu vrijednost, za manastir Zagrađe može se reći da je rame uz rame sa svetinjama na Kosovu i Metohiji.

Kao što to važi za manastire na svetoj srpskoj zemlji, i u Zagrađe ko jednom uđe, ne izađe isti, svjedoče vjernici.

Otkako je počela obnova, Zagrađe svojom ljepotom i istorijskim značajem, ali i harizmom i pregalaštvom igumana Lazara, poput magneta privlači sve više vjernika, koji na tom mjestu pronalaze duhovni mir.

„Ovo mjesto je u punom smislu propojalo i mogu podijeliti radost svih nas Pivljana i Fočaka što imamo jednog izvanrednog molitvenika oca Lazara na ovom mjestu“, kaže istoričar iz Pive Mile Cicmil.

NJegovo visokopreosveštenstvo mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije prisjeća se da je 1996. godine, kada je prvi put boravio u Zagrađu, našao samo zidove, a sve ostalo je bila ruševina.

„Postavio sam za sveštenika oca Lazara, danas našeg novog arhimandrita, i on je ovdje bio u nekom kokošaru, i to kao podstanar, društvo su mu bili miševi i pacovi. Hram je sada obnovljen, on ga je i živopisao, on je poznati naš živopisac, a sagradio je i manastirski konak“, ističe mitropolit Amfilohije.

Ostaci Soko grada i manastir Zagrađe sa Crkvom Svetog Jovana Krstitelja, dvadesetak kilometara udaljeni od Foče, danas su teritorija Crne Gore, na samoj granici sa BiH. Za obnovu manastira pomoć se prikupljala i u Republici Srpskoj putem humanitarnog „M:tel“ broja i prilozima vjernika, pogotovo iz Foče.

„Manastir Zagrađe je početak Republike Srpske i prijestonica Republike Srpske, kako je to rekao mitropolit Amfilohije. To je jedna nulta tačka, početak toka rijeke Drine, koja je važna spona u srpskom narodu. Neke 2005. godine počeli smo da dolazimo iz Foče, grupa nas, i onda se to proširilo. Pomažemo koliko možemo izgradnju ove velike svetinje, koja bi trebalo i nas da gradi“, kaže Fočak Dejan Popadić.

Uz ovu crkvu, u prijestonoj dvorskoj rezidenciji porodice Kosača postojala su još dva hrama – manji u samom Sokolu i monumentalni hram u podgrađu na Šćepan Polju, zaravni između Pive i Tare – čuvena Šćepanica koju je podigao hercegov prethodnik, njegov stric Sandalj Hranić Kosača. Ostaci Sandaljeve grobne crkve posvećene Svetom arhiđakonu Stefanu otkopani su sedamdesetih godina prošlog vijeka i konzervirani, a u planu je i njena obnova.

Profesor Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu i urednik Zbornika Matice srpske za književnost i jezik Jovan Delić, koji je rodom iz sela Borkovići u Pivi, kaže da se duše graditelja Soko grada i triju hramova raduju njihovoj obnovi.

„Ovo je naš odgovor onima koji poriču svetosavlje. Kosače, hercezi od Svetoga Save, svojom titulom su se neraskidivo vezali za prvog srpskog svetitelja, pamtili da je Hercegovina bila vojvodstvo Rastka Nemanjića prije njegovog odlaska na Svetu Goru“, navodi Delić.

Rodonačelnik vladarske kuće Kosača, koje potiču iz istoimenog sela između Foče i Goražda, bio je čuveni veliki vojvoda bosanski Vlatko Vuković, koji je u boju na Kosovu, kao izaslanik kralja Tvrtka, predvodio lijevo krilo srpske vojske.

Vlatkov sinovac Sandalj Hranić, a zatim i Sandaljev sinovac Stefan Vukčić podizali su pravoslavne svetinje širom svog Vojvodstva, koje se prostiralo od Lima i manastira Mileševo do Neretve i Jadranskog mora, smatrajući sebe nastavljačima i čuvarima tradicije Nemanjića.

Hercegove poznatije očuvane crkve su Sopotnica kod Goražda, u kojoj je u 16. vijeku radila i prva štamparija u BiH, kao i crkve u manastiru Savina kod Herceg Novog.

Obnova Zagrađa, smatraju istoričari, početak je ispravljanja istorijske nepravde prema Kosačama i skidanja paučine sa ovog razdoblja srpske istorije.